ارائۀ الگوی اهداف برنامه درسی فارسی دورۀ ابتدایی مبتنی بر تفکر انتقادی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری برنامه ریزی درسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشیار، گروه مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

3 استادیار، گروه روانشناسی و علوم تربیتی، واحد تهران جنوب، دانشگاه ازاد اسلامی، تهران، ایران

10.30465/fabak.2024.9294

چکیده

این پژوهش با هدف ارائۀ الگوی اهداف برنامۀ درسی فارسی دورۀ ابتدایی مبتنی بر تفکر انتقادی به اجرا درآمد. پژوهش کیفی و ترکیبی از تحلیل محتوا و روش نظریه‌ای می‌باشد. به‌منظور جمع‌آوری داده‌ها، از مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته و بررسی اسناد و مدارک استفاده شده است. به دلیل مصوب نبودن راهنمای برنامۀ درسی فارسی، راهنمای معلم فارسی پایه‌های اول تا ششم و نسخۀ غیرنهایی راهنمای برنامۀ درسی حوزۀ زبان و ادبیات فارسی سال 1399 به همراه راهنمای برنامۀ درسی حوزۀ تربیت و یادگیری زبان و ادبیات فارسی سال 1394مورد بررسی قرار گرفت و مصاحبه با 47 تن از معلمان دورۀ ابتدایی، اساتید زبان و ادبیات فارسی و متخصصان برنامۀ درسی انجام گرفت و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از کدگذاری باز و محوری بهره گرفته شد. در مرحلۀ بعد با به‌کارگیری پژوهش نظریه‌ای و انجام کدگذاری انتخابی، الگوی پارادایمی برنامۀ درسی فارسی دورۀ ابتدایی مبتنی بر تفکر انتقادی نیز ارائه گردید. براساس نتایج به دست آمده از میان اهداف برنامۀ درسی فارسی دورۀ ابتدایی، تنها اهداف شکوفایی مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی، پیوستگی افکار و تفکر مدون و ژرف‌اندیشی و ژرف‌نگری مبتنی بر رویکرد تفکر انتقادی هستند که در این میان هدف ژرف‌اندیشی و ژرف‌نگری دارای بیشترین ارتباط با مولفه‌های تفکر انتقادی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Presenting a Model of Elementary Schools Persian Curriculum Objectives Based on Critical Thinking

نویسندگان [English]

  • Parichehr Jebeliadeh 1
  • Mohammad Nourian 2
  • Soudabeh Azedolmolki 3
1 PhD Candidate of Curriculum Planning, Islamic Azad University, South Tehran Branch, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Educational Management and planning, Islamic Azad University, South Tehran Branch, Tehran, Iran
3 Assistant professor, Department of Psychology and Educational Sciences, Islamic Azad University, South Tehran Branch, Tehran, Iran
چکیده [English]

 This research was carried out with the aim of providing a model of the objectives of the Persian curriculum of the elementary school based on critical thinking. The research is qualitative and a combination of content analysis and theoretical method. In order to collect research data, semi-structured interviews and document review were used. Due to the non-approval of the Persian curriculum guide, the Persian teacher's guide for the first to sixth grades and the non-final version of the Persian language and literature curriculum guide for 2019 along with the Persian language and literature curriculum guide for 2014 were reviewed and Interviews were conducted with 47 primary school teachers, Persian language and literature professors, and curriculum experts, and open and axial coding was used for data analysis. In the next step, by applying theoretical research and doing selective coding, the paradigm model of the Persian curriculum of the elementary school based on critical thinking was presented. According to the results obtained, among the objectives of the Persian curriculum of the elementary school, the development of social and communication skills, the coherence of thoughts and systematic thinking, and deep thinking and insight are based on the approach of critical thinking, among which the goal of deep thinking and insight is most related to The components of critical thinking.
Keywords: Model, Objectives of Curriculum, Persian Language, Critical thinking, Primary School
Introduction: The Persian curriculum is especially important in the elementary school because learning other elementary school subjects is also achieved by learning the Persian language. Therefore, the Persian curriculum can be a suitable platform for promoting critical thinking, and it should be seen how it can be used efficiently in this direction. Since the objectives of the curriculum play a role by providing a suitable platform and directing educational activities and resources, developing the model of the objectives of the Persian curriculum based on critical thinking can also realize the process of promoting critical thinking in other subjects. Something that has been neglected in the Persian curriculum of the elementary school so far, and such a research gap seems noticeable. In this way, this research was carried out with the aim of providing a model of the objectives of the Persian curriculum of the elementary school based on critical thinking.
Materials and Methods: The current research is based on a combination of inductive content analysis and theoretical research. The data collection tool was document review and semi-structured interview. The non-approval of the Persian curriculum guide prompted the researchers to analyze the content of the Persian teacher's guide for grades 1 to 6 and the non-final version of the Persian language and literature curriculum guide for 2019, along with the curriculum guide for language education and learning and Persian literature in 2014, to be able to extract and classify the objectives of the Persian curriculum. Also, interviews were conducted with 47 elementary school teachers, Persian language and literature professors, and curriculum specialists. Open and axial coding was used for data analysis. Next, by applying theoretical research and selective coding, a paradigm model was designed.
To conduct a theoretical research in the curriculum, it was divided into four stages: a) Conceptualization: Based on this, the research requires two conceptual schemes for implementation. In the current research, the first scheme is critical thinking, for which Jebeliadeh's research (2023) is the basis of practice. According to this research, based on synthesis research, 16 components have been extracted for critical thinking, which are: recognition, information gathering, analysis, reflection, derivation, presentation, evaluation, self-criticism, rationality, creativity, flexibility, transparency, organization, self-reliance, Exploration and interaction. The second scheme is the objectives of the Persian curriculum, which, as explained earlier, has been used through qualitative content analysis with two methods of open and axial coding. b) In this stage of the current research, the components of critical thinking have been compared with the objectives of the Persian curriculum and it has been determined which of the objectives of the Persian curriculum are related to critical thinking. In this step, selective coding is used. c) The stage of creating a conceptual scheme: on this basis, the researchers achieved a new combination by using the components obtained from the two designed models, and the strategic, causal, contextual, intervening factors and consequences were determined according to the data analysis, which include Causal factors: lack of codified and approved Persian curriculum, lack of training and correct understanding of critical thinking by teachers, expecting only language learning from Persian curriculum. Strategic factors: empowering and improving social and communication skills, paying attention to intellectual and cognitive skills, changing the approach of program goals towards deep thinking. Contextual factors: plans and programs of education, documents and macro policy of the country. Intervening factors: cultural and political barriers, limited time and facilities. Consequences: development of personal skills, development of life skills, help in educational success.  In the following, a paradigm model of the objectives of the Persian curriculum of the elementary school was designed based on the critical thinking approach. d) This step, which is the most effective step in theoretical research in the curriculum, is an attempt to criticize and measure the proposed conceptual scheme. Therefore, the designed model was presented to the experts in a meeting by the researchers, and the attendees reviewed the research process and the results obtained, and after the meeting, the corrective comments of these professors were summarized and the designed model was modified.
Discussion and Result: The results of the research showed that among the goals of the Persian curriculum, 3 goals of Mastering the structure and rules of the language, Promotion of integrated competences with other curriculum areas, and Familiarity with the literary manifestation of the Persian language with critical thinking components are not achieved, and the other goals: Development of social and communication skills, Coherence of thoughts and systematic thinking, and Deep thinking and Insight are realized with the components of flexibility, self-reliance, interaction, analysis, organization, gathering information, reflection, derivation, evaluation, exploration and rationality. Also, none of the components of recognition, presentation, self-criticism, creativity, and transparency have fulfilled any of the goals of the elementary school Persian curriculum. According to the research results, intelligent formulation of curriculum goals plays a key role in promoting critical thinking. Therefore, it is suggested that the implementation of the designed model be verified in different regions of the country, according to the educational spaces and trained forces. The level of awareness of teachers, as one of the main elements of education, of the components of critical thinking and the way of implementing models based on it, should be investigated and a comprehensive program to retrain teachers and empower new teachers across the country to apply critical thinking components in the curriculum should be developed by the Ministry of Education. Also, revising the Persian curriculum guide for the elementary school and paying attention to all aspects of critical thinking in a balanced way can be a way forward in accelerating the improvement of students' critical thinking.
Conclusion: The findings of this research highlight that critical thinking components are not adequately incorporated into some Persian curriculum objectives for elementary education. While certain objectives align with critical thinking components, areas such as recognition, presentation, self-criticism, creativity, and transparency remain unaddressed. In conclusion, considering the significant and constructive role of critical thinking in equipping students to tackle future challenges, it is imperative to place greater emphasis on integrating critical thinking as a fundamental pillar of the Persian curriculum.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Model
  • Objectives of Curriculum
  • Persian Language
  • Critical thinking
  • Primary School
احمدی پوراناری، زهره و یاری دهنوی، مراد. 1397. ((امکان و ظرفیت آموزش تفکر انتقادی در بخش بخوان و بیندیش از کتب فارسی دورۀ دبستان)). تفکر و کودک. دورۀ 9، شمارۀ 2: 23-1.
احمدی، مجید. 1393. بررسی میزان توجه به مولفه‌های مهارت زندگی و تفکر انتقادی در برنامۀ درسی تفکر و سبک زندگی پایۀ هفتم.  پایان نامۀ کارشناسی ارشد برنامه ریزی درسی. دانشگاه ازاد اسلامی واحد مرودشت.
ادیب، یوسف. 1382. طراحی الگویی مطلوب برنامۀ درسی مهارت زندگی برای دورۀ راهنمایی تحصیلی. رسالۀ دکتری. دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
اردلان، الهام و حسین‌چاری، مسعود. 1389. ((پیش‌بینی سازگاری تحصیلی بر اساس مهارت‌های ارتباطی با واسطۀ باورهای خودکارآمدی)). فصلنامۀ روانشناسی تربیتی. دورۀ 6، شمارۀ 17: 32-1.
استوار، زهره. 1392. ((هفت گام اساسی در برقراری ارتباط موثر)). رشد مدیریت مدرسه. شمارۀ1: 10-8.
اسماعیلی، سجاد و دیگران .1395. ((ارزیابی جایگاه مهارت‌های تفکر نقادانه در کتاب‌های آموزشی ادبیات عرب در مقطع کارشناسی رشتۀ زبان و ادبیات عربی)). فصلنامۀ علمی انجمن زبان و ادبیات عربی. شمارۀ 39: 204-181.
اسمعیل‌زاده، تیمور و الله‌کرمی، آزاد. 1394. ((اجرای چندرسانه‌ای فلسفه برای کودکان و بررسی تاثیر آن در خردورزی دانش‌آموزان ابتدایی)). تفکر و کودک. سال6، شمارۀ 2: 21-1.
اطهری‌اصفهانی، زینب‌السادات. 1391. بررسی نقش برنامه‌های درسی بر مهارت‌های تفکر انتقادی دانشجویان دانشگاه‌های اصفهان و علوم پزشکی اصفهان. رسالۀ دکتری رشتۀ برنامه‌ریزی درسی، دانشگاه اصفهان.
ایلانلو، حسین. 1398. ((بررسی تفکر انتقادی و آموزش آن در آموزش و پرورش)). رویش روان شناسی. سال 8، شمارۀ 5: 106-101.
بحرینی‌بروجنی، مجید. نصراصفهانی، احمدرضا و سپهری‌بروجنی، کبری. 1394. ((بررسی میزان رعایت اصول علمی قصد شده مربوط به عنصر اهداف در درس تفکر و پژوهش پایۀ ششم ابتدایی)). فصلنامه مطالعات برنامه درسی ایران. سال 10، شمارۀ 37: 80-59.
بخشی، مریم و دیگران . 1397. ((اثربخشی هنردرمانی بر مهارت‌های اجتماعی- ارتباطی، تنظیم هیجان و انعطاف‌پذیری رفتاری در کودکان مبتلا به اختلال‌های طیف اوتیسم)). فصلنامۀ روانشناسی افراد استثنایی. سال8، شمارۀ 30: 177-155.
بهادری خسروشاهی، جعفر و حبیبی‌کلیبر، رامین. 1396. ((تاثیر آموزش مهارت‌های ارتباطی بر انگیزش تحصیلی و سازگاری تحصیلی دانش‌آموزان متوسطه)). نشریۀ آموزش و ارزشیابی. سال 10، شمارۀ 39: 173-151.
پیروی، فاطمه. 1391. تحلیل کمی میزان توجه به مولفه‌های تفکر انتقادی در برنامۀ درسی مطالعات اجتماعی درورۀ متوسطه ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی درسی. دانشگاه آزاد واحد مرودشت.
پیشقدم، رضا. 1386. ((افزایش تفکر انتقادی از طریق مباحثۀ ادبی در کلاس های زبان انگلیسی)). جستارهای نوین ادبی (مجلۀ دانشگاه ادبیات و علوم انسانی مشهد). شمارۀ 159: 167-153.
تابناک، معصومه و حسینی، سیدیعقوب. 1400. ((تبیین نقش بازی‌وارسازی در سنجش تفکر سیستمی)). مطالعات مدیریت راهبردی. شمارۀ 45: 138-119.
ترحمی‌اردکانی، محمد هاشم. 1390. بررسی جایگاه مولفه‌های تفکر انتقادی متیو لیپمن در محتوای کتاب‌های ریاضی دورۀ راهنمایی. پایان نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ تاریخ و فلسفۀ آموزش و پرورش. دانشگاه شهید چمران اهواز.
جبلی آده، پریچهر. 1402. طراحی الگوی برنامۀ درسی فارسی دورۀ ابتدایی با رویکرد توسعۀ تفکر انتقادی. رسالۀ دکتری برنامه ریزی درسی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب.
چناری، مهین و کرباسیان، فاطمه. 1394. ((جایگاه زبان سکوت در تربیت دینی)). دو فصلنامۀ علوم تربیتی از دیدگاه اسلام. سال3، شمارۀ 5: 146-121.
حاتمی، فاطمه. طالب‌زاده، محسن و موسی‌پور، نعمت الله. 1388. ((جایگاه پرورش تفکر انتقادی در برنامۀ درسی اجرا شدۀ دورۀ متوسطه)). مطالعات برنامۀ درسی. شمارۀ 13 و 14: 124-105.
حبیبی‌کلیبر، رامین. 1399. ((رابطۀ بین کنترل هدفمند، انعطاف‌پذیری شناختی و پردازش هیجانی با عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان)). دوفصلنامۀ راهبردهای شناختی در یادگیری. سال 8، شمارۀ 15: 204-183.
حجتی، محمد. و دیگران. 1400. ((مطالعۀ مؤلفه‌های مهارت تفکر خلاق و تفکر انتقادی در دورۀ ابتدایی)). فصلنامۀ فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی. سال 12، شمارۀ 48: 258-219.
حسین‌پور، علیرضا و دیگران . 1394. ((آموزش مبتنی بر تفکر در مدارس)). ماهنامۀ پژوهش‌های مدیریت و حسابداری. شمارۀ 19و 20: 18-1.
حسینی‌دولت‌آباد، بی‌بی‌فاطمه و اکبری، احمد. 1395. ((بررسی تاثیر برنامۀ فلسفه برای کودکان به روش اجتماع پژوهشی بر تفکر انتقادی دانشجویان پرستاری)). فصلنامۀ مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی. دورۀ 2، شمارۀ 4: 29-16.
حشمتی فر، لیلا. 1399. تدوین الگوی آموزش کارآفرینی برای دورۀ اول متوسطه: مطالعۀ داده بنیاد. رسالۀ دکتری رشتۀ برنامه ریزی درسی،  دانشکدۀ علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه اصفهان.
حقانی، فریبا. جعفری میانایی، سهیلا و احسانی، مریم. 1392. ((یادگیری و یاددهی تاملی: مطالعۀ مروری)).  مجلۀ ایرانی آموزش در علوم پزشکی. سال 13، شمارۀ11 :998 -989.
خدایی‌مجد، وحید. 1395. ((ارزیابی شیوه‌های روان شناختی آموزش اعتماد به نفس در قصه‌های کودکان ایرانی)). آموزش و ارزشیابی. سال 9، شمارۀ 33: 158-137.
خسرونژاد، مرتضی. 1386. ((تاملی بر هم اندیشی ادبیات کودک و فلسفه در برنامۀ فلسفه برای کودکان)). نوآوری‌های آموزشی، س6، ش20.
خواجه‌زاده، رزاق. 1389. بررسی جایگاه تفکرانتقادی در برنامۀ درسی تاریخ معاصر ایران در مقطع متوسطه. پایان نامۀ کارشناسی ارشد برنامه ریزی درسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت.
دانایی فرد، حسن و امامی، سید مجتبی. 1386. ((استراتژی پژوهش کیفی: تاملی بر نظریه پردازی داده بنیاد)). اندیشۀ مدیریت. سال 1، شمارۀ 2: 97-69.
رمضانی‌فینی، معصومه. 1396. بررسی نسبت تفکر انتقادی در فلسفۀ اجتماعی هورکهایمر و برنامۀ فلسفه برای کودکان و ارائۀ الگویی به منظور پرورش تفکر انتقادی در برنامۀ درسی مطالعات اجتماعی دورۀ ابتدایی. رسالۀ دکتری رشتۀ فلسفه تعلیم و تربیت. دانشگاه تهران.
ساکن‌آذری، رعنا. هاشمیان، کیانوش و شریفی، حسن‌پاشا. 1393. ((اثر آموزش مهارت حل مساله ابداعی بر تفکر خلاق، تفکر انتقادی، تفکر علمی و خودکارآمدی دانشجویان علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، تحت شرایط بیوریتم فکری متفاوت)). نشریۀ آموزش و ارزشیابی. سال7، شمارۀ27: 22-7.
سرگزی، حسینعلی. خوش‌فر، غلامرضا و جندقی‌میرمحله، فاطمه. 1394. بررسی مهارت‌های تفکر انتقادی (مطالعۀ موردی: دانش‌آموزان سال چهارم دبیرستان شهر گرگان). کنفرانس بین المللی علوم انسانی، روانشناسی و علوم اجتماعی. تهران، آبان 1394.
شاه‌بهرامی، نوشین. سیف‌نراقی، مریم و نادری، عزت الله. 1394. ((شناسایی برنامۀ درسی تاملی بر اساس دیدگاه متخصصان و مدرسان)). روانشناسی تربیتی. شمارۀ 22: 13-1.
شریفی، صابر و دیگران. 1397.((جایگاه تفکر انتقادی در اسناد بالادستی آموزش و پرورش ایران)). پژوهش در نظام‌های آموزشی. دورۀ 12، ویژه نامه: 266-249.
شفیعی، ناهید و دیگران. 1397. ((رابطۀ علی ادراک از محیط یادگیری سازنده گرا و تفکر سیستمی با گرایش به یادگیری مادام‌العمر از طریق میانجی‌گری انگیزش درونی دانشجویان کارشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز)). مجلۀ علوم تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز. دورۀ 6، شمارۀ 2: 130-109.
عابدکیش، صدراله و دیگران. 1399. ((واکاوی جایگاه تفکر اننتقادی در اسناد بالادستی آموزش و پرورش ایران از نظر میزان کاربست مؤلفه‌های تفکر انتقادی پیتر فاسیونه)). اسلام و پژوهش‌های تربیتی. سال 12، شمارۀ1: 40-23.
عطادخت، اکبر و دیگران . 1397. ((مقایسۀ توانایی برنامه‌ریزی-سازماندهی و انعطاف‌پذیری شناختی در دانش‌آموزان با و بدون اختلال یادگیری خاص)). دوفصلنامۀ راهبردهای شناختی در یادگیری. سال 6، شمارۀ10 :15-1.
فتحی‌واجارگاه. کوروش. 1394. اصول و مفاهیم اساسی برنامه‌ریزی درسی. تهران: انتشارات علم استادان.
فلاح، سهیلا. 1398. ((بررسی رابطۀ اعتماد به نفس بر انگیزۀ تحصیلی دانشجویان دانشگاه آزاد چالوس)). مجلۀ پیشرفت های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش. سال2، شمارۀ 15: 96-90.
قاسمیان، جیران. 1388. بررسی جایگاه تفکر انتقادی در برنامۀ درسی دورۀ ابتدایی. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد برنامه‌ریزی درسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت.
قاضی‌مرادی، حسن. 1393. درآمدی بر تفکر انتقادی. تهران: اختران.
قره‌دینگه، خاور. قاسم‌زاده علیشاهی، ابوالفضل و ملکی آوارسین، صادق. 1399. ((ارائۀ الگوی پیشایندها و پسایندهای تفکر سیستمی مدیران مدارس ابتدایی)). مدیریت بر آموزش سازمان ها. سال 9، شمارۀ2: 130-97.
کریمی، فرزانه. 1397. ارزیابی کتاب تفکر و پژوهش ششم ابتدایی بر اساس مهارت‌های تفکر انتقادی و نقش آن در تقویت مهارت‌های تفکر انتقادی. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد رشتۀ علوم تربیتی، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
گرو، ریچارد و سی‌شورت، ادموند. 1388. پژوهش نظریه‌ای: مولفه‌ها و ساختار. ترجمۀ عطاران، محمد. روش‌شناسی مطالعات برنامه درسی، سی شورت، ترجمۀ محمود مهر محمدی و همکاران، تهران: سمت.
محمودی بردزردی، سعید و دیگران. 1396. ((طراحی الگوی آموزش مبتنی بر پرسش و پاسخ برای درس مطالعات اجتماعی و بررسی اثربخشی آن بر درک مفاهیم و تفکر انتقادی دانش‌آموزان)). ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی. دورۀ7، شمارۀ3: 34-1.
مرعشی، سیدمنصور، 1388. ((پویایی‌های اجتماع پژوهشی در برنامۀ آموزش فلسفه به کودکان)). فرهنگ، فلسفه برای کودکان و نوجوانان. شمارۀ 69: 149-109.
مصری، حلیمه. اسلامی، ادریس و آفانی، کمال. 1398. ((بررسی جایگاه تفکر انتقادی در ادبیات داستانی کتاب‌های درسی بخوانیم دورۀ ابتدایی)). پژوهش در برنامه ریزی درسی. سال 16، دورۀ 2: 121-108.
معارف‌وند، اکرم و شفیع‌آبادی، عبدالله. 1399. ((نقش تنظیم هیجان، خودباوری و انعطاف‌پذیری روانشناختی در پیش‎بینی اضطراب اجتماعی و افسردگی دانش‌آموزان با میانجگری عملکرد اجتماعی)). رویش روانشناسی. سال 9، شمارۀ 11: 110-97.
ملکی، حسن. 1391. مقدمات برنامه‌ریزی درسی. تهران: سمت.
موحدی، محمد. 1401. ((واکاوی مولفه‌های تفکر انتقادی در تمرین‌ها و پرسش‌های پایانی داستان های کتب فارسی خوانداری سوم تا ششم ابتدایی)). فصلنامۀ آموزش پژوهی. دورۀ 8، شمارۀ 30: 41-27.
مومنی راد، اکبر و دیگران. 1392. ((تحلیل محتوای کیفی در آیین پژوهش: ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج)). فصلنامۀ اندازه گیری تربیتی. سال 4 :221- 187.
نادرنژاد، سارا. 1392. تحلیل محتوای کتابهای درسی پایۀ ششم ابتدایی بر اساس پرورش مؤلفه‌های مهارت اجتماعی. پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه مازندران.
وشنی، امیر. موسوی، فرانک و سالاری، یحیی. 1398. ((نقش تفکر خلاق، تفکر تحلیلی و تفکر انتقادی در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دورۀ متوسطه)). فصلنامۀ پژوهشنامۀ تربیتی. سال 14، شمارۀ58: 162-140.
هاشمی، سهیلا. صالحی عمران، ابراهیم و کرمخانی، زینب. 1393. ((تفکر انتقادی حلقۀ مفقودۀ نظام آموزش عالی: بررسی مهارت تفکر انتقادی دانشجویان و چگونگی آموزش آن از سوی اساتید)). پژوهش در نظام‌های آموزشی. سال8، شمارۀ 27: 123-99.
هواس بیگی، فاطمه. 1397. طراحی الگوی برنامۀ درسی چند فرهنگی برای دورۀ آموزش ابتدایی ایران. رسالۀ دکتری رشتۀ علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبائی.
یزدان‌پناه، فاطمه. 1391. رابطۀ بین مهارت‌های تفکر انتقادی با گرایش تفکر انتقادی در دانشجویان تحصیلات تکمیلی پیام نور شیراز. پایان نامۀ کارشناسی ارشد، رشتۀ مدیریت دولتی، دانشگاه پیام نور.
Al-Hebaish, S. M. 2012. The correlation between general self-confidence and academic achievement in oral presentation course. Theory and Practice in Language Studies. 2(1): 60-65.
Assaraf,O.B and Orion, N. 2005. Development of system thinking skills in the context of earth system education. Research in science teaching. 42(5): 518-560.
Bahatheg, R. O. 2019. Critical thinking skills in elementary school curricula in some arab countries. A comparative analysis. International education studies 12(4): 217-235.
Davis, H. A. 2001. The quality and impact of relationships between elementary school students and teachers. Contemporary Educational Psychology. 26(4): 431-453.
Deliligka, A & Calfogla, C. 2022. Using poetry to foster critical thinking and metacognition in a primary school EFL context. Research papers in language teaching and learning. 12(1): 167-187.
Gharajedaghi, J. 2011. System thinking, managing chaos and complexity: a platform for designing business architecture (3rd ed). Burlington, MA: Morgan Kaufmann. Massachusetts: Morgan Kaufmann.
Gul, Raisa. 2010. Enhancement of critical thinking in curriculum design  and delivery: a randomized controlled trial for educators. Procedia-social and behavioral sciences. 2(2): 3219-3225.
Hargie, O.S & Dickson, D. 2004. Skilled Interpersonal Communication: Research, Theory and practice. NewYork: Routledge.
Kavenuke, P.S. Mjege, K & Joel, J.K. 2020. The critical thinking skills of prospective teachers: Investigating their Systematicity, Self-confidence and Scepticism. Thinking Skills and Creativity: 1-30.
Leicester, Mal & Taylor, Denise. 2010. Critical thinking across the curriculum. New York: The McGraw. Hill companies.
Lombardi, Loredana et al. 2021. Fostering critical thinking across the primary school’s curriculum in the European schools system. Education Sciences. 11:1-19.
Newton Suter, W. 2012. Introduction to educational research. A critical thinking Approach. Second edition. Los Angeles: sage publications, Inc.
Njiraini, Nancy. 2015. Exploring the importance of critical thinking in creating capabilities for self-reliance in international community development: A Kenyan context. Ph. D thesis in social sciences. University of Glasgow.
Ozkan, I. 2010. Telling ElT tales out of school, A path to critical thinking. Procedia Social and Behavioral Sciences . 3: 210-212.
Pehlivan, K. B. 2005. A study on Perception of Communication Skills of Preservice Teachers. Elementary Education Online. 4(2): 17-23.
Pitts, J. 2010. Portfolios, personal development and reflective practice. Understanding medical education: evidence, theory and practice. Edited by Tim Swanwick. Association for the study of medical education. Wiley Blackwell.
Rahman, M. 2019. 21 St Century skill” problem Solving”: Defining the concept. Asian journal of interdisciplinary research. 2(1): 71-81.
Sen, M. 2010. An introduction to critical thinking. Delhi: Pearson.
Sutini, s et al. 2017. Identification of critical thinking process in solving mathematic problems. IOSR Journal of research and method in education. 7(4): 5-10.
Tahirsylaj, A & Wahlström, N. 2019. Roles of transnational and national education policies in realization of critical thinking: the cases of Sweden and Kosovo. Curriculum  journal.30(4): 484-503.
Wegrzecka-Kowalewski, E. 2018. Critical thinking in intensive language programs for international students in universities. Ph.D thesis, University of Pittsburgh.